HER İLİM dalının bazı mütearifeleri vardır. Coğrafyanın matematik coğrafya denilen dalını anlamak da dünyanın koordinatlarını düşünmeksizin neredeyse imkânsızdır. Bir yerin yerküremiz üzerindeki yerini coğrafi koordinatlar yardımıyla ifade edebiliyoruz. Ancak, ben bugün bu koordinat çizgilerinden yalnızca paraleller üzerinde duracağım.
Paraleller Ekvatora paralel olarak çizilmiş itibarî çizgilerdir. Sayıları aslında sonsuz denilecek kadar çoktur. Ancak biz kolaylık açısından kutup ile Ekvator arasını 90’a bölüp her bir dereceyi de 60 dakikaya; her bir dakikayı da 60 saniyeye bölüyoruz.
En uzun paralel dairesi Ekvator’dur. Her iki kutba doğru gidildikçe paralellerin uzunlukları, başka bir ifadeyle paralel dairelerinin çapı azalır. 0 derece paraleli olan Ekvatorun çapı yaklaşık 40.000 kilometre iken, 60 derece paralelinki 20.000 kilometredir. 90 derece paralelleri olan kutuplar ise birer noktadan ibarettir. Yani, paralellerin numaraları büyüdükçe çevre uzunlukları azalır. (Bu halleriyle yüksek makamlara çıktıkça çaplarının nasıl düşük olduğu ortaya çıkan kimselere benzerler.)
Paraleller üzerinde kuzey güney ve doğu ve batı gibi yönlerden söz edebiliriz. Ancak, kutba ulaştığımızda, ancak bir yönden bahsedebiliriz. Yani kuzey kutup noktasında her yön güney iken, güney kutbunda her yön kuzeydir.
Dünyanın kendi çevresindeki dönüş hızı da Ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe azalır. Diğer bir deyişle, Ekvatorda dünya 24 saatte 40.000 kilometre dönerken, kutuplar nerdeyse hiç dönmez; yalnızca yarıçapı 9 kilometre olan bir daire çizmektedirler.
Dünyanın eksen eğimi, göz önüne alındığında paraleller daha ilgi çekici özellikler kazanır.
Bilindiği gibi, mevsimlerin meydana gelmesi ve gece-gündüz sürelerinin değişmesi dünyanın ekseninin 23 ½ eğik oluşu ile ilgilidir. Bu değer düşünüldüğünde paraleller daha başka değişkenlere konu olur. Şöyle ki; dünyanın eksen eğikliği olmasaydı, Ekvator ile kutup arasındaki her noktada; yani bütün paralel daireleri üzerinde gece gündüz süresi eşit; yani 12’şer saat olacaktı. Ancak bahsi geçen eksen eğikliğinden dolayı, güneş hangi dönence üzerine veya çevresine dik gelmiş ise o yarıkürede gündüz süreleri Ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe uzar. Öyle ki, 66 ½ dereceli kutup dairesinden kutba kadar olan bölgede güneşin hiç batmadığı günler veya aylar yaşanır. Kışın da bunun tersi olur. Geceler kutuplara gidildikçe öylesine uzar ki kutup daireleri ile kutup arası bölgede güneşin hiç doğmadığı günler, haftalar, hatta aylar görülür. Bir başka deyişle, gece-gündüz arasındaki süre farkları Ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe artar. Ekvator ve çevresinde gece gündüz süreleri her mevsim eşitken, İsveç ve Norveç gibi kuzey ülkelerinde yazın gündüz uzunlukları ons ekiz saate kadar çıkmakta, elbette gece süreleri altı saatlik bir süreyle sınırlı kalmaktadır.
Beşeriyet aynen, meskeni olan yerkürenin yaptığı gibi, nebîlerin, özelde bu âlemin varlık sebebi olan Resuller Serverinin getirdiği nura kâh yüzünü dönmekte, kâh ondan yüz çevirmektedir. Aynen paralellerde olduğu gibi, dünyanın manevî güneşe sahip çıktığı dönemlerde dünyanın yüzü de aydınlık olur. Aydınlığın nispeti büyüklüğün nispeti ile mütenasiptir. İnsanlığın manevî güneşe, ondan gelen nura sırt çevirdiği devirlerde ise dünyayı karanlıklar kaplar, büyük denilenlerde karanlığın oranı arttıkça artmaktadır. Âlemin nurla daha çok dolduğu ve nura doyduğu dönemlerde asude ruhlar, temiz vicdanlar kendileri gibi tahirleri seçeceklerinden insanlık huzur içinde olur, fert ve toplum hayatı daha az sancılı olur. Dünyanın karanlıklarla kaplı olduğu bir devrede de, karanlıkta kalanlar kendileri gibi zulümlü, şerli herifleri seçeceklerinden demokrasi gibi beşerî buluşlar da pek işe yaramaz olur.
Bu manevî kışta hamiyetli kimselere, baharı ve yazı hazırlayıcı faaliyetleri yapmak düşer. Bihakkın yapabilenlere ve yapmak derdinde olanlara ne mutlu.
